Parket bij de Hoge Raad, 18-04-2003, AF5555, R03/013HR

Conclusie inzake:

Officier van Justitie te Amsterdam

tegen

[betrokkene]

Dit geding heeft betrekking op de vraag of een strafrechtelijke terbeschikkingstelling in de weg staat aan het verlenen van een voorlopige machtiging op grond van art. 2 Wet Bopz.

1. De feiten en het procesverloop

1.1. In cassatie kan worden uitgegaan van de volgende feiten.

1.1.1. Bij strafvonnis van de rechtbank te Amsterdam d.d. 23 augustus 1991 is verweerder in cassatie (hierna: betrokkene) ter beschikking gesteld met bevel tot verpleging van overheidswege (art. 37a en 37b Sr).

1.1.2. Bij beschikking van de rechtbank d.d. 6 september 2000 is de terbeschikkingstelling (t.b.s.) verlengd met één jaar en is de verpleging van overheidswege voorwaardelijk beëindigd onder het stellen van voorwaarden betreffende het gedrag van de ter beschikking gestelde (art. 38g Sr).

1.1.3. Bij beschikking van de rechtbank d.d. 12 september 2001 is de t.b.s. wederom met één jaar verlengd terwijl de verpleging van overheidswege is beëindigd onder het stellen van voorwaarden betreffende het gedrag van de ter beschikking gestelde(1).

1.1.4. In juli 2002 is in rapportage van reclassering(2) en psychiater(3) de vraag aan de orde gesteld of de t.b.s. wederom zou moeten worden verlengd dan wel een rechterlijke machtiging op grond van de Wet Bopz zou moeten worden nagestreefd; dat in ieder geval één van deze beide dwangmaatregelen nodig is, is in dit geding geen punt van discussie. De officier van justitie te Amsterdam heeft op 29 juli 2002 bij de rechtbank (strafkamer) een vordering ingediend tot verlenging van de t.b.s. met een jaar(4).

1.1.5. Ter terechtzitting van 28 augustus 2002 heeft de rechtbank de beslissing over de verlenging van de t.b.s. aangehouden teneinde de deskundige Hahn in de gelegenheid te stellen stappen te ondernemen tot het verkrijgen van een voorlopige machtiging in de zin van de Wet Bopz. De rechtbank heeft de officier van justitie verzocht in een volgende terechtzitting duidelijkheid te verschaffen over de bezwaren die volgens de officier van justitie in de weg staan aan een oplossing zoals voorgesteld in de (aangehaalde) rapportage.

1.1.6. De officier van justitie heeft ten behoeve van de rechtbank een notitie opgesteld. In deze notitie wordt de voorkeur gegeven aan een verlenging van de t.b.s.: (a) omdat er nog steeds recidivegevaar bestaat in de zin van de t.b.s.-regeling; (b) omdat toewijzing van een Bopz-machtiging ongewis is; (c) omdat na een Bopz-machtiging de beslissing over ontslag uit het ziekenhuis alleen door de geneesheer-directeur wordt genomen en niet langer in handen van Justitie is.

1.1.9. Vervolgens heeft (een andere kamer van) de rechtbank betrokkene, de raadsvrouw, de psycholoog Hahn en een zoon van betrokkene gehoord. De officier van justitie heeft ter terechtzitting - op het eerste gezicht merkwaardig, maar in het licht van het voorgaande wel te begrijpen - voorgesteld de verzochte voorlopige machtiging af te wijzen. Namens betrokkene is de toewijzing van een voorlopige machtiging bepleit, met dien verstande dat de te verlenen machtiging slechts als een vangnet behoort te dienen(5).

1.1.10. De rechtbank heeft bij beschikking d.d. 24 oktober 2002 een voorlopige machtiging verleend om het verblijf van betrokkene in een psychiatrisch ziekenhuis te doen voortduren voor de duur van zes maanden.

1.2. De toelichting op het cassatiemiddel vermeldt dat de rechtbank (strafkamer) bij beschikking van 3 december 2002 de vordering van de officier van justitie tot verlenging van de terbeschikkingstelling heeft afgewezen. De strafkamer overwoog dat de terbeschikkingstelling niet meer dient te worden verlengd, "mede gelet op de niet meer aanwezige aanwijzingen dat betrokkene, nu er immers een rechterlijke machtiging is verleend, een gevaar voor de veiligheid van anderen dan wel de algemene veiligheid van personen zou opleveren"(6). In cassatie is vermeld dat de officier van justitie tegen laatstgenoemde beschikking hoger beroep heeft ingesteld, op welk hoger beroep nog niet is beslist. Ingevolge art. 509q lid 1 Sv blijft de terbeschikkingstelling van kracht zolang niet onherroepelijk is beslist op de vordering tot verlenging.

1.3. De officier van justitie heeft - tijdig(7) - cassatieberoep ingesteld tegen de beschikking van 24 oktober 2002. Namens betrokkene is een verweerschrift ingediend.

2. De ontvankelijkheid van het cassatieberoep

2.1. Allereerst behoeft de ontvankelijkheid van het cassatieberoep bespreking. De Hoge Raad heeft beslist dat het rechtsmiddel van hoger beroep niet is gegeven om aan een partij, wier verzoek door de eerste rechter is toegewezen, gelegenheid te geven die beschikking ongedaan te maken omdat zij bij nader inzien er de voorkeur aan geeft van het verzoek af te zien(8). In dit geval gaat het echter niet om een procespartij die terugkomt op een eerder ingenomen standpunt: zonder onderzoek van feitelijke aard kan worden vastgesteld dat de officier van justitie het inleidend verzoekschrift nolens volens heeft ingediend, uitsluitend omdat de rechtbank (strafkamer) daarop aandrong. Bij de behandeling in eerste aanleg heeft de officier van justitie het standpunt ingenomen dat het verzoek tot het verlenen van een voorlopige machtiging niet behoort te worden toegewezen. Onder deze omstandigheden heeft de officier van justitie voldoende belang bij het cassatieberoep.

3. Bespreking van het cassatiemiddel

3.1. Onderdeel 1 van het middel klaagt, kort gezegd, dat de rechtbank miskent dat een lopende t.b.s., althans een lopende t.b.s. met voorwaardelijke beëindiging van de verpleging van overheidswege waarvan verlenging nog mogelijk is, als zodanig in de weg staat aan het verlenen van een voorlopige machtiging op grond van de Wet Bopz. Subsidiair wordt geklaagd dat onbegrijpelijk is op welke grond de rechtbank van oordeel is dat het gevaar niet door tussenkomst van personen of instellingen buiten het psychiatrisch ziekenhuis kan worden afgewend. De achterliggende gedachte van deze klacht is kennelijk dat het gevaar kan worden afgewend door verlenging van de t.b.s.

3.2. Een t.b.s. en een (voorlopige) machtiging op grond van de Wet Bopz zijn, naar hun aard, verschillende grootheden. Art. 37a, eerste lid, Sr bepaalt dat de verdachte bij wie tijdens het begaan van het strafbare feit een gebrekkige ontwikkeling of ziekelijke stoornis van de geestvermogens bestond, op last van de rechter ter beschikking kan worden gesteld mits (i) het strafbare feit behoort tot de categorieën, genoemd in het eerste lid onder 1° en (ii) de veiligheid van anderen dan wel de algemene veiligheid van personen of goederen het opleggen van die maatregel eist. Het vierde lid voegt hieraan toe dat de rechter bij de beslissing over het opleggen van een t.b.s. onder meer "de ernst van het begane feit of de veelvuldigheid van voorafgegane veroordelingen wegens misdrijf" in aanmerking neemt. Reeds uit deze wettelijke omschrijving volgt dat een nauw verband bestaat tussen het strafbare feit en het opleggen van de t.b.s. Voor een rechterlijke machtiging op grond van de Wet Bopz is ook "gevaar" vereist (zie art. 2 lid 2 in verbinding met art. 1 lid 1 onder f Wet Bopz), maar ontbreekt de koppeling aan een strafbaar feit.

Voor de beoordeling van de klacht vormt dit niet meer dan een algemeen gezichtspunt. Uit deze - in het middel aangehaalde - passages kan m.i. niet worden afgeleid dat een Bopz-machtiging niet mag worden verleend wanneer een t.b.s. is opgelegd. Evenmin kan hieruit het tegendeel worden afgeleid.

3.5. Sedert de inwerkingtreding van de wet van 25 juni 1997, Stb. 282, is samenloop van een last van de strafrechter tot plaatsing in een psychiatrisch ziekenhuis en een t.b.s. niet meer mogelijk(12). Art. 38l lid 3 Sr bepaalt thans dat een last tot plaatsing in een psychiatrisch ziekenhuis van rechtswege eindigt bij het onherroepelijk worden van een rechterlijke uitspraak waarbij ten aanzien van dezelfde persoon een terbeschikkingstelling met bevel tot verpleging van overheidswege (dan wel een last tot hervatting van zodanig bevel) is gegeven.

3.6. Onder vigeur van de vroegere Krankzinnigenwet is beslist dat naast een last van de strafrechter tot plaatsing van de betrokkene in een krankzinnigeninrichting met t.b.r. (een combinatie die toen nog mogelijk was), geen ruimte meer bestaat voor een verlenging van de machtiging (destijds: art. 24 lid 2 Kzw) omdat de beslissing omtrent de verpleging naar toen geldend recht was opgedragen aan de minister van Justitie(13). Deze beschikking kan vanwege de wetswijzigingen die nadien hebben plaatsgevonden nu niet worden herhaald. Wel leert zij dat gewaakt moet worden tegen doorkruising. In HR 25 november 1988, NJ 1989, 261, had de strafrechter op grond van art. 37 (oud) Sr last tot plaatsing in een krankzinnigengesticht gegeven waarna een (civielrechtelijke) rechterlijke machtiging ex art. 22-23 Kzw. werd verleend. De Hoge Raad overwoog dat zonder nadere uitleg niet valt in te zien waarom een machtiging op grond van de Krankzinnigenwet nodig is naast de door de strafrechter gegeven last.

3.7. In HR 20 november 1998, NJ 1999, 174, was een geval aan de orde waarin de officier van justitie, door nu niet ter zake doende omstandigheden, de termijn voor het vorderen van een verlenging van een t.b.s. had laten verlopen en alsnog een voorlopige machtiging vorderde op grond van de Wet Bopz. In cassatie werd aangevoerd dat zulk een vordering misbruik van bevoegdheid oplevert. De Hoge Raad beantwoordde die vraag ontkennend. In rov. 3.2.3 werd overwogen dat de doelstelling van een t.b.s. met verpleging en die van een voorlopige machtiging op grond van de Wet Bopz in zoverre overeenstemmen "dat beide maatregelen opgelegd kunnen worden ter bescherming van de samenleving tegen personen die door stoornis van hun geestvermogens (Wet BOPZ) respectievelijk gebrekkige ontwikkeling of ziekelijke stoornis van hun geestvermogens (art. 37a lid 1 Sr.) een gevaar opleveren voor anderen of voor de algemene veiligheid van personen." Deze beschikking geeft geen antwoord op het thans voorliggende vraagstuk. In HR 20 november 1998 was immers geen sprake van samenloop: de t.b.s. was door het verstrijken van de termijn beëindigd.

3.8. Uit het voorgaande kunnen enige gevolgtrekkingen worden gemaakt. De omgekeerde situatie - kort gezegd: Kan de strafrechter een terbeschikkingstelling uitspreken wanneer ten aanzien van de betrokkene een rechterlijke machtiging op grond van de Wet Bopz loopt? - lijkt nauwelijks problemen op te leveren. Wanneer een patiënt die krachtens de Wet Bopz gedwongen in een psychiatrisch ziekenhuis is opgenomen in of buiten het ziekenhuis een misdrijf begaat dat het opleggen van een t.b.s. rechtvaardigt, valt niet in te zien waarom de lopende Bopz-machtiging in de weg zou staan aan het opleggen van een t.b.s. Door het toepassen van voorlopige hechtenis, respectievelijk door het tenuitvoerleggen van gevangenisstraf of t.b.s., eindigt feitelijk het verblijf in het psychiatrisch ziekenhuis. Met overeenkomstige toepassing van art. 38l lid 3 Sr kan worden verdedigd dat de Bopz-machtiging van rechtswege vervalt. Wanneer daarentegen wordt aangenomen dat de Bopz-machtiging blijft bestaan, kan zij niet langer ten uitvoer worden gelegd. Zo nodig kan de geneesheer-directeur ontslag verlenen (art. 48 lid 1 onder a Wet Bopz). Of oplegging van een t.b.s. zinvol is ten aanzien van een verdachte die reeds gedwongen wordt verpleegd in een psychiatrisch ziekenhuis, staat uitsluitend ter beoordeling van de strafrechter(14).

3.9. Heeft de strafrechter een t.b.s. met verpleging opgelegd, dan is een cumulatie van de t.b.s. met een latere Bopz-machtiging in theorie wel mogelijk - art. 22 lid 2 RV Tbs vormt daarvan het bewijs -, maar in de regel niet zinvol. Voor zover de Bopz-machtiging ten uitvoer moet worden gelegd in hetzelfde tijdvak als de t.b.s. met verpleging, ontstaat immers onzekerheid over de plaats waar de betrokkene wordt opgenomen: in een t.b.s.-inrichting of in het door de Bopz-rechter aangewezen psychiatrisch ziekenhuis. Als hoofdregel dient m.i. te gelden dat de Bopz-rechter de beslissing van de strafrechter niet doorkruist. De Bopz-rechter onthoudt zich in beginsel van het verlenen van een (voorlopige) machtiging in die gevallen waarin een t.b.s. met verpleging loopt. Art. 22 RV Tbs (overplaatsing vanuit een t.b.s.-inrichting naar een psychiatrisch ziekenhuis) vormt op deze regel een uitzondering. Art. 51 lid 2 Wet Bopz regelt de rechtspositionele gevolgen van deze uitzondering.

3.10. Indien en voor zover voorlopige machtiging niet samenvalt met de tenuitvoerlegging van een t.b.s. met verpleging, zie ik geen bezwaar tegen het geven van een voorlopige machtiging. Wanneer de beëindiging van een t.b.s. met verpleging ophanden is, kan behoefte bestaan aan een direct aansluitende voorlopige machtiging. De Bopz-rechter kan in zo'n geval, vooruitlopend op de beëindiging van de t.b.s., een voorlopige machtiging verlenen. Overigens is deze mogelijkheid in de tijd beperkt omdat een voorlopige machtiging niet meer ten uitvoer kan worden gelegd wanneer méér dan twee weken na haar dagtekening zijn verlopen (art. 10 lid 1 Wet Bopz). Juridisch-technisch is de vormgeving lastig, omdat een voorlopige machtiging terstond ingaat en bij voorraad uitvoerbaar is. Ik houd het voor mogelijk dat de Bopz-rechter in zo'n geval zijn beslissing aan de voorwaarde bindt dat de machtiging niet zal worden tenuitvoergelegd zolang ten aanzien van de betrokkene een t.b.s. van kracht is(15).

3.11. Wanneer de strafrechter een t.b.s. zonder verpleging heeft opgelegd of het bevel tot verpleging van overheidswege voorwaardelijk heeft beëindigd, zijn verscheidene varianten denkbaar, afhankelijk van de inhoud van de gestelde voorwaarden. Een voorlopige machtiging op grond van de Wet Bopz kan een beletsel vormen voor de nakoming van de voorwaarden. Dat is ongewenst. Voorstelbaar is dat een veroordeelde de door de strafrechter gestelde voorwaarde(n) niet nakomt en dat juist deze houding de behoefte aan een dwangopneming doet ontstaan. Men kan nu wel zeggen dat de officier van justitie in zo'n geval de vrije keuze heeft tussen een vordering tot tenuitvoerlegging van het bevel tot verpleging (art. 38r Sr) en het verzoeken van een voorlopige machtiging op grond van de Wet Bopz - strafvordering en Bopz vormen per slot van rekening gescheiden circuits -, maar erg bevredigend is die oplossing niet. In de eerste plaats mag worden aangenomen dat de strafrechter bij het stellen of wijzigen van de voorwaarden en de beslissing over de tenuitvoerlegging een bepaald beleid voert, dat niet door een andere rechter behoort te worden doorkruist. In de tweede plaats schept een voorlopige machtiging in zo'n geval onduidelijkheid over de rechtspositionele positie: tegen de betrokkene wordt een t.b.s. ten uitvoer gelegd en tegelijkertijd een machtiging op grond van de Wet Bopz. Art. 51 Wet Bopz geeft geen regels voor de rechtspositie van een patiënt die ter beschikking is gesteld zonder bevel tot verpleging van overheidswege.

3.12. Het zojuist beschreven probleem doet zich in versterkte mate voor wanneer een door de strafrechter gestelde voorwaarde inhoudt dat de betrokkene zich in een door de strafrechter aangewezen inrichting laat opnemen (art. 38a lid 1 Sr). Wanneer daarna de Bopz-rechter een opneming in een ander ziekenhuis beveelt, staan er twee onverenigbare rechterlijke uitspraken naast elkaar. Wanneer de Bopz-rechter plaatsing in hetzelfde psychiatrisch ziekenhuis beveelt, schept dit onduidelijkheid over de titel waarop de betrokkene in dat ziekenhuis verblijft. Bovendien loopt de looptijd van een Bopz-machtiging niet synchroon met de termijn op grond van de t.b.s.-beslissing. Om de rechtspraktijk een duidelijk houvast te bieden, zou ik in navolging van het middel willen stellen dat het wettelijk stelsel meebrengt dat de Bopz-rechter zich in beginsel van het verlenen van een (voorlopige) machtiging onthoudt zo lang ten aanzien van de betrokkene een t.b.s. loopt, óók indien dit een t.b.s. zonder bevel tot verpleging is.

3.13. Aanvaarding van deze opvatting heeft tot gevolg dat de bestreden beschikking niet in stand kan blijven. Door de bestreden beschikking wordt immers een voorlopige machtiging "gestapeld" bovenop een lopende t.b.s.-maatregel. Wellicht zal in het stadium na verwijzing reeds een onherroepelijke beslissing genomen zijn over de vordering tot verlenging van de t.b.s. Zo niet, dan zal de rechter na verwijzing m.i. hetzij de verzochte voorlopige machtiging behoren af te wijzen, hetzij de toewijzing dienen te clausuleren zoals hierboven vermeld(16).

3.14. Mocht de Hoge Raad onvoldoende grond zien voor een dergelijke algemene regel, dan komt de subsidiaire klacht aan de orde. Uit de tekst van art. 2 Wet Bopz volgt dat het verzoek tot het verlenen van een voorlopige machtiging niet kan worden toegewezen indien het in art. 1 j° 2 Wet Bopz bedoelde "gevaar" door tussenkomst van personen of instellingen buiten het psychiatrisch ziekenhuis kan worden afgewend. Kan het gevaar worden afgewend door middel van een t.b.s. (met of zonder bevel tot verpleging van overheidswege), dan komt volgens het middel een voorlopige machtiging niet voor toewijzing in aanmerking(17).

3.15. De rechtbank verwijst naar het ultimum remedium-karakter van een voorlopige machtiging. Blijkens de parlementaire geschiedenis van de Wet Bopz mag de rechter een voorlopige machtiging slechts verlenen indien hij ervan overtuigd is dat met een minder vergaande vorm van hulpverlening niet kan worden volstaan(18). Een dergelijke maatstaf ligt voor de hand: indien de betrokkene de nodige bereidheid vertoont voor een vrijwillige opneming en zulk een opneming kan worden gerealiseerd, is een gedwongen opneming niet nodig om het gevaar af te wenden. Een gedwongen opneming behoort ook uit te blijven wanneer extramurale hulpverlening voldoende is om het gevaar af te wenden. Hieruit volgt echter niet het bestaan van een rechtsregel die inhoudt dat, bij keuze tussen een Bopz-machtiging en (een verlenging van) een t.b.s., steeds de voor de betrokkene minst ingrijpende maatregel dient te prevaleren.

3.16. In het verweerschrift in cassatie (2.2 - 2.4) wordt betoogd dat de rechtbank dit zo niet heeft bedoeld: de rechtbank zou slechts hebben willen zeggen dat, nu de t.b.s. niet kan gelden als een voor betrokkene minder ingrijpende maatregel, er geen beletsel is om de verzochte voorlopige machtiging te verlenen. M.i. gaat dit betoog van verweerder niet op. Het toepasselijke criterium is niet: wat voor betrokkene de minst ingrijpende maatregel is, maar: of het gevaar langs een andere weg kan worden afgewend.

3.17. Het lot van de motiveringsklacht hangt af van de wijze waarop de bestreden beschikking wordt gelezen. De bestreden beschikking hinkt, om zo te zeggen, op twee benen. Enerzijds vermeldt de Bopz-rechter als vaststaand feit dat de (strafkamer van de) rechtbank heeft overwogen de vordering tot verlenging van de t.b.s. te zullen afwijzen indien een voorlopige machtiging wordt verleend. In die redenering zal er geen sprake zijn van een samenloop van de Bopz-machtiging en de t.b.s. en is het ultimum remedium-argument geheel overbodig. Ervan uitgaande dat de strafkamer de t.b.s. niet zal verlengen, is helder waarom de Bopz-rechter van oordeel is dat het te vrezen gevaar (art. 2 Wet Bopz) niet wordt weggenomen door een voortzetting van de t.b.s. Anderzijds beantwoordt de Bopz-rechter aan de hand van het ultimum remedium-argument de vraag of een voorlopige machtiging kan worden toegewezen gedurende de looptijd van de t.b.s., dus wanneer er wél sprake is van samenloop. Het door de rechtbank gebezigde argument (de voorgenomen reis naar Suriname) kan niet de verwerping dragen van het standpunt van de officier van justitie dat het te vrezen gevaar wordt weggenomen door een toewijzing van de vordering tot verlenging van de t.b.s. Het komt mij voor, dat de eerste lezing van de beschikking de voorkeur verdient en dat het ultimum remedium-argument maar buiten beschouwing moet blijven.

3.19. De Bopz-rechter heeft hiermee niet te kennen gegeven dat de voorlopige machtiging wordt toegewezen omdat een andere rechter (de strafkamer) van oordeel is dat een voorlopige machtiging hier op zijn plaats zou zijn. De Bopz-rechter heeft een eigen verantwoordelijkheid voor toe- of afwijzing; in de bestreden beschikking wordt dit niet miskend. De bestreden overweging brengt slechts tot uitdrukking dat het voornemen van de strafkamer om de vordering tot verlenging van de t.b.s. af te wijzen indien een voorlopige machtiging wordt verleend, voor de Bopz-rechter feitelijk een gegeven is. Dat oordeel is juist: over de vordering tot verlenging van de t.b.s. beslist uitsluitend de strafkamer. Voor zover de officier van justitie wil betogen dat bij de keuze tussen deze twee mogelijkheden (het verlengen van de t.b.s. of het toewijzen van een voorlopige machtiging) steeds voor de eerstgenoemde mogelijkheid gekozen behoort te worden, faalt de klacht. Er is geen rechtsregel aan te wijzen die meebrengt dat de Bopz-rechter de voorlopige machtiging had behoren af te wijzen teneinde op die wijze de strafkamer voor het blok te zetten en haar te dwingen op haar voornemen (tot afwijzing van de vordering tot verlenging van de t.b.s.) terug te komen.

4. Conclusie

De conclusie strekt tot vernietiging van de bestreden beschikking en tot verwijzing van de zaak naar het hof van het ressort.